2023-cü ilin 19–20 sentyabr tarixlərində Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələri tərəfindən Qarabağ bölgəsində lokal antiterror tədbirləri həyata keçirildi. Bu əməliyyat yalnız hərbi-taktiki deyil, həm də geosiyasi və hüquqi baxımdan mühüm hadisə kimi tarixə düşdü. Əməliyyatın əsas məqsədi Azərbaycan Konstitusiyası çərçivəsində dövlət suverenliyini bərpa etmək, qeyri-qanuni erməni silahlı birləşmələrini zərərsizləşdirmək və ərazidə uzunmüddətli sülhün təmininə nail olmaq idi.
Qarabağ münaqişəsi XX əsrin sonlarında Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları ilə başlanmış, nəticədə Azərbaycan torpaqlarının işğalı və yüz minlərlə azərbaycanlının didərgin düşməsi ilə müşayiət olunmuşdur. 1994-cü ildə atəşkəs elan olunsa da, münaqişə tam həll olunmamış qalmışdı. Yalnız 2020-ci ildə baş vermiş 44 günlük Vətən müharibəsi nəticəsində Azərbaycan torpaqlarının böyük hissəsi azad edildi və Ermənistan məğlubiyyətini qəbul edərək 10 noyabr 2020-ci il bəyanatına imza atdı. Həmin sənədin müddəalarına görə, Ermənistan silahlı qüvvələrinin qalıqları və qanunsuz silahlı dəstələr Azərbaycan ərazisini tərk etməli idi. Lakin üç il ərzində bu öhdəliklər yerinə yetirilmədi. Əksinə, separatçı qüvvələr silah-sursatı artırdı, mühəndis-istehkam xətləri qurdu və mütəmadi olaraq Azərbaycan mövqelərinə atəş açdı. Bu, regionda yeni gərginlik yaradır, Azərbaycanın suverenliyinə açıq təhlükə formalaşdırırdı. 2023-cü ilin yayından etibarən separatçı qüvvələrin diversiya fəaliyyəti daha da gücləndi. Azərbaycan hərbi qulluqçularının və mülki şəxslərin minalar nəticəsində həlak olması vəziyyəti dözülməz hala gətirdi. Bununla yanaşı, Ermənistanın üçtərəfli bəyanatın şərtlərinə əməl etməməsi və bölgədə separatçılığın davam etməsi antiterror tədbirlərinin başlanmasını qaçılmaz etdi.
19 sentyabr səhər saatlarında Azərbaycan Silahlı Qüvvələri lokal xarakterli antiterror əməliyyatına başladı. Əməliyyatın taktiki xüsusiyyəti ondan ibarət idi ki, zərbələr yalnız hərbi obyektlərə endirilirdi. Qısa müddətdə sursat anbarları, komanda məntəqələri və atəş nöqtələri sıradan çıxarıldı. Azərbaycan tərəfi mülki əhalinin təhlükəsizliyini prioritet elan etdi və ərazi üzrə humanitar dəhlizlərin fəaliyyətini təmin etdi. Əməliyyat yüksək dəqiqlik və sürətlə aparıldığı üçün cəmi 23 saat sonra – 20 sentyabrda separatçı qüvvələr tam təslim olduqlarını elan etdilər.
Əməliyyatın nəticələri çoxşaxəli idi. Hərbi baxımdan, Qarabağda fəaliyyət göstərən bütün qanunsuz silahlı dəstələr zərərsizləşdirildi və bölgədə Azərbaycanın tam nəzarəti bərqərar oldu. Siyasi baxımdan isə separatçı qurum ləğv edildi və Azərbaycanın dövlət suverenliyi beynəlxalq hüquqa uyğun olaraq təsdiqləndi. Bu hadisə həm də regionda yeni siyasi reallıqlar yaratdı: Ermənistanla Azərbaycan arasında sülh müqaviləsinin imzalanması üçün praktiki zəmin yarandı.
Elmi müstəvidə isə antiterror əməliyyatının bir neçə aspekti önəmlidir. Birincisi, Azərbaycan dövlətinin həyata keçirdiyi tədbirlər beynəlxalq hüquq normalarına zidd deyildi, əksinə, BMT Nizamnaməsinin 51-ci maddəsində təsbit olunmuş özünümüdafiə hüququna əsaslanırdı. İkincisi, əməliyyatın qısa müddətdə və minimal itkilərlə başa çatması müasir hərbi texnologiyaların və dəqiq planlaşdırmanın effektivliyini göstərdi. Üçüncüsü, əməliyyat regional təhlükəsizlik arxitekturasının dəyişməsinə səbəb oldu, çünki separatçılıq faktoru birdəfəlik aradan qaldırıldı.
19–20 sentyabr 2023-cü il antiterror əməliyyatı Azərbaycanın tarixində yeni bir mərhələ açdı. Bu əməliyyatla Qarabağ bölgəsində dövlət suverenliyi və konstitusion quruluş tam bərpa olundu, uzun illər davam edən separatçılıq faktoru aradan qaldırıldı. Hadisə həm də beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərinin – dövlətlərin suverenliyi və ərazi bütövlüyünün – praktiki tətbiqi baxımından əhəmiyyətli nümunə oldu. Tarixi-elmi baxışla bu əməliyyat Vətən müharibəsinin məntiqi yekunu və Azərbaycanın milli dövlətçilik tarixində qətiyyətli dönüş nöqtəsi kimi qiymətləndirilməlidir.

Maştağa qəsəbəsi, 28 №-li tam orta məktəbin
Tarix müəllimi Həsən Xələfov