2020-ci ilin payızında baş vermiş 44 günlük Vətən müharibəsi Azərbaycan Respublikasının müasir tarixində dönüş nöqtəsi oldu. Bu müharibənin nəticəsi kimi 8 noyabr 2020-ci ildə strateji əhəmiyyətə malik Şuşa şəhərinin azad edilməsi ilə Azərbaycan otuz il davam edən Ermənistan işğalına son qoydu. Həmin gün dövlət rəhbəri tərəfindən “Zəfər Günü” elan edildi və bu tarix sonradan rəsmi dövlət bayramı statusu aldı.
Müasir tarix baxımından 8 noyabr hadisələrinin dəyərləndirilməsi bir neçə aspektdən mümkündür: hərbi-strateji, siyasi-diplomatik və sosial-psixoloji. Bu hadisə təkcə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpası deyil, eyni zamanda regionun geosiyasi reallıqlarının dəyişməsi anlamına gəlirdi. Qarabağ münaqişəsi uzun illər Cənubi Qafqazda qeyri-sabitlik mənbəyi olmuşdu. 1994-cü ilin mayında atəşkəs imzalanmasına baxmayaraq, bu saziş münaqişənin həllini təmin etməmiş, sadəcə onu dondurmuşdu. Ermənistan işğal etdiyi Azərbaycan ərazilərində qeyri-qanuni inzibati strukturlar qurmaqla status-kvonu saxlamağa çalışırdı.
Azərbaycan isə 1990-cı illərin sonlarından etibarən iqtisadi və hərbi potensialını gücləndirməyə başladı. 2003-cü ildən sonra ölkənin iqtisadi artımı və enerji resurslarından səmərəli istifadə nəticəsində dövlət müdafiə sahəsinə ciddi investisiyalar yönəltdi. Ordunun struktur islahatları, texniki təchizatın müasirləşdirilməsi və döyüş qabiliyyətinin artırılması 2010-cu illərin ortalarından etibarən real nəticə verməyə başladı. Bununla yanaşı, beynəlxalq diplomatik müstəvidə də Azərbaycanın mövqeyi gücləndi.
2020-ci ilin sentyabrında Ermənistan silahlı qüvvələrinin Tovuz istiqamətində təxribatı və ardınca cəbhə xəttində baş verən gərginlik yeni mərhələnin başlanğıcı oldu. 27 sentyabr 2020-ci ildə Azərbaycan Silahlı Qüvvələri əks-hücum əməliyyatına başladı. Müharibənin gedişində Azərbaycan Ordusu müasir hərbi texnologiyalardan, xüsusilə pilotsuz uçuş aparatlarından və koordinasiyalı taktiki əməliyyatlardan geniş istifadə etdi. Hərbi əməliyyatlar nəticəsində Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan, Qubadlı rayonları və onlarla kənd azad edildi.
Şuşa əməliyyatı hərbi baxımdan müharibənin ən mürəkkəb və həlledici mərhələsi idi. Şəhərin relyefi, dərin dərələr və sıldırım qayalar onu təbii qalaya çevirirdi. Buna baxmayaraq, Azərbaycan xüsusi təyinatlı qüvvələri piyada şəkildə, texnikasız, gecə və duman şəraitində şəhərə daxil olmağı bacardılar. Döyüşlər 5–7 noyabr tarixlərində yüksək intensivliklə davam etdi. 8 noyabrda Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Şuşanın azad olunduğunu elan etdi.
Şuşanın azad edilməsi hərbi əməliyyatların siyasi nəticəsini də müəyyənləşdirdi. 9 noyabr 2020-ci ildə Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya arasında üçtərəfli bəyanat imzalandı. Sənədin şərtlərinə əsasən, Ermənistan qüvvələri Kəlbəcər, Laçın və Ağdam rayonlarını döyüşsüz tərk etdi. Bununla Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü bərpa etdi və Qarabağ üzərində suverenliyini faktiki şəkildə təmin etdi.
Elmi baxımdan bu hadisənin qiymətləndirilməsində iki əsas istiqamət nəzərdən keçirilir. Birincisi, Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq hüquq normalarına əsasən öz ərazilərini azad etməsi ədalətli müharibə (just war) prinsiplərinə tam uyğundur. İkincisi, 44 günlük müharibə regional güc balansını dəyişdirdi və yeni təhlükəsizlik modelinin formalaşmasına səbəb oldu.
Sosial-psixoloji aspektdə Zəfər Günü Azərbaycan cəmiyyətində milli kimliyin və kollektiv yaddaşın yenilənməsi ilə səciyyələnir. Otuz illik işğal dövrü ərzində formalaşmış “itirilmış torpaq” sindromu qələbə ilə əvəz olundu. Bu hadisə dövlət-vətəndaş münasibətlərində birliyin güclənməsinə, orduya və dövlət rəhbərliyinə inamın artmasına gətirib çıxardı.
Zəfər Günü həm də Azərbaycan dövlətçiliyinin ideoloji əsaslarının möhkəmlənməsi baxımından mühüm tarixi mərhələdir. XX əsrdə bir neçə dəfə müstəqilliyini itirmiş Azərbaycan bu dəfə dövlət suverenliyini hərbi, siyasi və ideoloji aspektdə qorumağı bacardı. Qarabağda aparılan bərpa və yenidənqurma prosesi bu qələbənin davamı kimi dəyərləndirilə bilər.
Tarixi mənbələrin təhlili göstərir ki, Azərbaycan Ordusunun uğurunda üç əsas amil həlledici rol oynayıb: strateji planlaşdırma, texnoloji üstünlük və xalq-ordu birliyi. Hərbi əməliyyatların gedişində əhalinin tam səfərbərliyi və informasiya müharibəsində effektiv kommunikasiya modeli milli iradənin ifadəsi idi.
Zəfər Günü artıq təkcə hərbi qələbə tarixi deyil, həm də dövlətin modernləşmə yolunun simvoluna çevrilib. Hər il 8 noyabrda keçirilən tədbirlər bu qələbənin həm siyasi, həm də elmi-tarixi aspektlərinin öyrənilməsi üçün yeni imkanlar yaradır. Qələbənin tədris prosesinə, elmi araşdırmalara və beynəlxalq münasibətlər analizlərinə daxil edilməsi Azərbaycan tarixşünaslığının mühüm istiqamətlərindən birinə çevrilməkdədir.
Nəticə etibarilə, 8 noyabr Azərbaycan tarixində yalnız qısa müddətli hərbi uğur kimi deyil, uzunmüddətli strateji dəyişikliklərin başlanğıcı kimi qiymətləndirilməlidir. Bu gün Zəfər Günü ölkənin siyasi suverenliyinin, milli birliyinin və beynəlxalq hüququn bərpasının rəmzidir. Hərbi əməliyyatların nəticəsində formalaşan yeni geosiyasi mühit Cənubi Qafqazda sülh və sabitlik üçün real zəmin yaratmışdır.
Maştağa qəsəbəsi, 28 №-li tam orta məktəbin
Tarix müəllimi Həsən Xələfov
