Dünyanın qan ocaqlarından biri də Kəşmirdir. Kəşmir vilayəti Pakistan və Hindistan arasında mübahisəli ərazidir.1947-ci ildən Kəşmirin üstündə Hindistan və Pakistan arasında qovğa gedir, artıq 72 ildir.
Bu dava başlayanda yenicə doğulmuş insanların əksəriyyəti artıq ölüb-gedib, ancaq Kəşmir davası bitməyib, hətta bu günlərdə yeni başlanmış kimi bir səciyyə qazanıb.
Üç dövlətin – Çin, Hindistan və Pakistanın sərhədlərinin qovuşuğunda olan və bu üç dövlət arasında bölünən Kəşmir dünyaca məşhurdur. Kəşmirin bərəkətli torpaqları, əlverişli iqlimi var.
Bu kəlmə (Kəşmir) dünyanın hər yerində bəllidir, “Kəşmir xalısı” Yeni Zelandiyadan Kanadaya, Yaponiyadan Çiliyə qədər dünyanın bütün nöqtələrində tanınır.
Kəşmir davasının özəlliyi ondadır ki, həm Hindistan, həm də Pakistan onu bölmək istəmirlər. Hər ikisi Kəşmiri bütöv istəyir. Çin isə Kəşmirin özünə düşən hissəsi ilə qaneymiş kimi görünür.
Hari Sinqh
Yuxarıda deyildiyi kimi, münaqişə 1947-ci ildə, Böyük Britaniyanın müstəmləkəsi olan böyük Hindistan parçalananda başlayıb. O zaman Kəşmir əhalisinin 77 faizi müsəlman olub və onlar vilayəti idarə edən hind maharaca Hari Sinqhə qarşı üsyan qaldırıblar. Həmin ilin oktyabrında puştun qəbilələri afridilər, yusufzaylar və məsudlar Pakistanın ərazisindən Kəşmir knyazlığına hücum edərək qiyam qaldırmış din qardaşlarına kömək ediblər. Az sonra “Pakistan könüllülüləri” də onlara yardıma gəliblər və qısa bir müddət əvvəl Hindistana məxsus bu vilayətin yarısında Azad Kəşmir dövləti yaradılıb. Tezliklə knyazlığın Pakistanın tərkibinə qatıldığı elan olunub. Buna cavab olaraq Hari Sinqh Kəşmirin Hindistana birləşdirilməsi barədə bəyanat verib və Hindistan hökumətindən hərbi yardım istəyib.
Tez-tələsik Kəşmirə göndərilən Hindistan qoşunları pakistanlıların qabağını Kəşmirin paytaxtı Sriniqar yaxınlığında kəsiblər. Sonra Pakistan və Hindistan dövlətləri arasında danışıqlar başlayıb. Tərəflər Kəşmir əhalisinin öz iradəsini azad şəkildə bildirməsinin zəruriliyi haqqında prinsip razılaşmasına gəliblər. Ancaq hərbi əməliyyatlar dayandırlmayıb. Tezliklə münaqişəyə Pakistanın nizami qoşunları da qatılıb. Döyüşlər sürəkli səciyyə alıb və təxminən bir il davam edib. Bu, birinci Hindistan-Pakistan müharibəsi kimi tanınır.
1949-cu ildə BMT münaqişəyə müdaxilə edib, Kəşmiri ikiyə bölən təmas xətti elan edilib. Kəşmirin təxminən yarısı – 77.5 min kv.km hissəsi (təxminən ölkəmiz boyda olan ərazi) Pakistana, yarısı isə Hindistana qalıb. Hər iki tərəf qoşunlarını vilayətdən çıxarmayıb, hər ikisi qarşı tərəfi işğalçı adlandırıb. Dünya dövlətləri də bu məsələdə tərəf tutublar, SSRİ Azad Kəşmir “dövləti”nin Hindistanın vilayətini qanunsuz işğal etdiyini bildirib, ABŞ Kəşmir məsələsini “həll olunmamış məsələ” adlandırsa da, əvvəldən Pakistanın tərəfini tutub. Hindistan Cammu və Kəşmirə ştat statusu verib, ştatın yay paytaxtı Srinqar, qış paytaxtı Cammu elan edilib. Kəşmirdən keçən təas xətti faktiki olaraq Hindistan və Pakistan arasında dövlət sərhədinə çevrilib.
Kəşmirin Pakistanın nəzarəti altında olan torpaqlarının böyük hissəsi paytaxtı Gilgit şəhəri olan xüsusi bir administrasiya vahidinə verilib, Azad Kəşmirin tərkibində yalnız 2 169 kv.km-lik nazik zolaq qalıb. Azad Kəşmir hökumətinin paytaxtı Müzəffərabad şəhəri elan olunub. Bu tanınmamış dövlət formal olaraq hətta öz silahlı qüvvələrinə də malikdir.
Kəşmir Pakistan üçün xüsusi əhəmiyyətə malik bölgədir. Bu region Hindistanın Mərkəzi Asiyaya çıxışını bağlayır, Pakistanı isə öz müttəfiqi Çinlə qonşu edir.
1962-ci ildə baş verən Hindistan-Çin müharibəsindən sonra 1963-cü ildə Pakistan və Çin arasında sərhəd sazişi imzalanıb və Hindistan ərazisinin bir hissəsi, Şaksham vadisi Çinin əvvəldən, 1950-ci ildən işğal etdiyi Kəşmir ərazisi Aksayçinlə birlikdə Çində qalıb.
1965-ci ildə baş verən ikinci Hindistan-Pakistan müharibəsi Kəşmirin Hindistanın nəzarətində olan hissəsində qiyam qaldırmaq məqsədilə keçirdiyi məxfi əməliyyat üzündən alovlanıb. Hərbi əməliyyatlar Kəşmirdə və ondan kənarda aparılıb. Ancaq bu müharibənin qalibi olmayıb, tərəflər BMT-nin müdaxiləsindən sonra heç-heçəyə razılaşıblar.
Bu, regiondakı sonuncu savaş olmayıb. 1971-ci ildə Hindistan və Pakistan arasında daha böyük bir müharibə baş verib və bu savaş Şərqi Pakistandakı Pakistan qoşunlarının kapitulyasiyası ilə yekunlaşıb. Nəticədə Banqladeş Pakistandan ayrılaraq dövlət olub. Kəşmirdə də döyüşlər gedib, ancaq tərəflər burada həlledici uğur qazana bilməyiblər. Təmas xətti təxminən əvvəlki kimi qalıb.
Hazırda Pakistan Kəşmir münaqişəsini beynəlxalq mübahisə predmeti sayır və bu məsələnn beynəlxalq forumlarda müzakirəsini, digər dövlətlərin vasitəçiliyi həll edilməsini məqbul hesab edir, BMT-nin müvafiq qətnamələrinin əldə rəhbər tutulmasına çalışır.
Hindistan isə Kəşmir problemini beynəlxalq mübahisə predmeti saymır, onu Pakistanın köməyi ilə “xaricdən gələn terrorçuların” işğal etdiyi Hindistan ştatlarının ərazisi hesab edir.
Bu günlərdə artıq üç yerə bölünmüş Kəşmirdə ödrdüncü müharibə başlamaq üzrədir. Tərəflər yenə də qarşı-qarşıya durublar və bir-birindən təxribat gözləyirlər.
Pakistanın baş naziri İmran Xan ölkəsinin hərbi qulluqçularına Hindistan tərəfdən gələ biləcək istənilən təcavüzə cavab verməyi əmr edib.
Baş nazir fevralın 14-də Cammu və Kəşmir ştatlarında hərbçilərə qarşı törədilən terror aktına Pakistanın aidiyyəti olmadığını bildirib.
Həmin gün kamikadze terrorçu hərbi qüvvə daşıyan avtokolonun yaxınlığında özünü partladaraq 45 hərbçinin ölümünə səbəb olub.
Beləliklə, Kəşmirdə dördüncü savaş başlaya bilər.
Göründüyü kimi, Kəşmir münaqişəsi bir çox xüsusiyyətlərinə görə bizim Qarabağ konfliktinə bənzəyir – bir ölkənin başqa bir ölkəyə “könüllülər” və “xalq müdafiəçiləri” yeridərək qiyam qaldırmış əhaliyə yardım göstərməsi, qoparılmış əraizdə suveren dövlət elan edilməsi, sonra bu dövlətin ana dövlətə birləşdiirlməsi, ortadan çəkilən təmas xətti, BMT-nin qətnamələri, konfliktin dinc vasitələrlə tənzimlənməsinə çağırışlar, uzun illər boyunca (72 il) sürən danışıqlar, atəşkəs rejiminin tez-tez pozulması, 15-20 ildən bir müharibənin yenidən alovlanması, rus dövlətinin birmənalı, ABŞ-ın isə riyakar şəkildə tərəf tutması və s.
Fəqət fərqlər də var: Qarabağ Azərbaycanın əzəli torpağıdırsa, Kəşmir yerli afridilərin, yusufzayların, məsudların əzəli torpağıdır. Onların öz müqəddəratlarını təyin etmək hüququ var.
Azərbaycan Kəşmirin Hindistandan qoparılmasını və ikiyə bölünməsini açıq şəkildə dəstəkləyə bilməz, amma Pakistan bizə müttəfiq dövlət olduğundan biz onun ümdə manefelərinə zidd olan mövqe də tuta bilmərik.
Bununla belə, 72 ildir davam edən bu münaqişəyə baxanda biz heç cür optimizmə köklənə bilmirik. Biz hələ Qarabağda cəmi bir müharibə və bir müharibəyə oxşayan hərbi əməliyyatlar görmüşük. Münaqişənin ömrü isə cəmi 30 ildir.
Görünür, kəşmirlilər kimi, biz də hələ uzun illər münaqişə bölgəsində yaşayacaq, sabit sülh görməyəcəyik.
