Rusiyalı politoloq, Siyasi və İqtisadi Kommunikasiyalar Agentliyinin analitik layihələrin direktoru Mixail Neyjmakov AYNA-ya müsahibəsində Azərbaycan – Ermənistan sülh danışıqları və regional proseslərin inkişaf istiqamətlərindən danışıb. Beləliklə:

- Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh sazişi prosesinin dalana dirəndiyini deyə bilərikmi? Ermənistan tərəfinin sülhə sadiqliyi ilə bağlı bəyanatlarına baxmayaraq, ciddi irəliləyiş yoxdur. Sizcə, bunu erməni tərəfi istəmir, yoxsa kənar qüvvələr icazə vermir?

- Əslində, danışıqlar prosesi davam edir. Belə ki, Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin rəhbəri Ceyhun Bayramov bu yaxınlarda xatırladıb ki, Bakı bir neçə həftədən sonra İrəvanın sülh sazişi ilə bağlı təkliflərinə cavab olaraq öz mövqeyini ortaya qoya bilər. Və belə sənədlərin müzakirəsinin həlledici mərhələlərində danışıqlarda yeni irəliləyişlərin sürəti istənilən halda səngiyir. Başqa bir şey odur ki, bu danışıqlar prosesini ləngidən digər amillər də var.

Bildiyiniz kimi, təkcə 2024-cü ilin yanvarında bəzi Qərb oyunçuları ilə Bakı arasında soyuqluğun artması ilə bağlı bir neçə siqnal verildi. ABŞ Dövlət Departamentinin Azərbaycanı dini etiqad azadlığını pozan ölkələr siyahısına daxil etməsindən tutmuş, Qərb ölkələrinin bir sıra yüksək səviyyəli nümayəndələrinin səfərlərinin Bakıya yox, İrəvana olmasına və Azərbaycan nümayəndə heyətinin səlahiyyətlərini ratifikasiya etməkdən imtina edən AŞPA qətnaməsinin qəbuluna qədər. Məlum olduğu kimi, ABŞ dövlət katibinin Qafqaz üzrə danışıqlara məsul baş müşaviri Lui Bono, Avropa İttifaqının Cənubi Qafqaz və Gürcüstan böhranı üzrə xüsusi nümayəndəsi Toyvo Klaar, eləcə də NATO baş katibinin Qafqaz üzrə xüsusi nümayəndəsi və Mərkəzi Asiyadan olan Xavyer Kolomina yanvar ayında Cənubi Qafqaza səfər edərkən oxşar taktika tətbiq etdilər.

İstənilən beynəlxalq dialoqun tərkib hissəsi kimi, əgər bir tərəfin mühüm xarici oyunçularla münasibətləri mürəkkəb olarsa, digər tərəfin bundan istifadə edərək özü üçün əlavə güzəştlər əldə etməyə çalışacağı ehtimalı yüksəkdir. Lakin yanvar ayı ərzində ictimai məkanda İrəvandan demək olar ki, heç bir prinsipial yeni tələb yox idi. Bir neçə yeni vurğu arasında Nikol Paşinyanın Ermənistan ordusunun yaradılmasının 32-ci ildönümü ilə bağlı tədbirdəki çıxışının bir hissəsi kimi “qarşılıqlı silahlara nəzarət mexanizmi”nin xatırlanması da var. “Hücum etməmək paktı”nın qeyd edilməsi daha çox sülh sazişi bağlanmazdan əvvəl müəyyən aralıq saziş formatını göstərmək cəhdidir.

Təbii ki, İrəvanın gələcəkdə, xüsusən də Qərb oyunçularının Bakıya təzyiqləri artarsa, Azərbaycan tərəfini bəzi yeni güzəştlərə çağıracağını istisna etmək olmaz. Amma indiyə qədər biz Nikol Paşinyanın çox ehtiyatlı taktikasını görürük. Ermənistanın Baş naziri tərəfindən “geosiyasi və regional reallıqlara” uyğun olaraq konstitusiya referendumunun keçirilməsi ilə bağlı eyni çağırış Bakının tələbləri ilə bağlıdır. Çətin ki, həmin Qərb oyunçularının məqsədi danışıqlar prosesinin inkişafının qarşısını almaq olsun. Daha doğrusu, Qərb dövlətləri bu keçid vəziyyətindən sadəcə olaraq öz xeyirlərinə istifadə etməyə - İrəvana təsirlərini artırmağa və Bakıya sübut etməyə çalışırlar ki, ABŞ və Aİ-nin aparıcı oyunçu rolları nəzərə alınmalıdır.

Bununla belə, danışıqlar prosesinin sonrakı tempinə Qərb oyunçularının fəallığı təsir edə bilər. Xüsusən də, Qərb oyunçuları ilə Bakı arasında soyuqluq çox güman ki, danışıqların sürətini aşağı salacaq. Eyni zamanda, danışıqların uzanmaması İrəvanın maraqlarına uyğundur. Xüsusilə ona görə ki, 2024-cü ilin yayına kimi eyni ABŞ-ın Cənubi Qafqaza diqqəti Amerikanın prezidentlik yarışı fonunda azala bilər və bu, Bakının manevr imkanlarını genişləndirə, bununla da Ermənistan üçün daha az əlverişli mühit yarada bilər. Yəni, artıq 2024-cü ilin yazında Bakı ilə İrəvan arasında danışıqların intensivləşməsi ehtimalı yüksəkdir.

- Bir neçə gün əvvəl Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi nümayəndəsi Mariya Zaxarova qeyd edib ki, Ermənistan tərəfi Qarabağda “etnik təmizləmə” ilə bağlı heç bir fakt təqdim etməyib. Onun sözləri erməni cəmiyyətində düşmənçiliklə qarşılanıb. Sizcə, kökədən bezmiş Moskva bu yolla İrəvana qamçı siyasəti tətbiq edir?

- Mariya Zaxarovanın bu açıqlaması özlüyündə təkcə Moskva ilə İrəvan arasında mürəkkəb münasibətləri deyil, Bakı ilə münasibətləri inkişaf etdirmək niyyətini əks etdirir. Üstəlik, Moskvanın İrəvanla münasibətləri daha isti olsaydı, amma Rusiyanın Azərbaycanla əməkdaşlığa yüksək marağı qalsaydı, çox güman ki, Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi nümayəndəsi eyni məsələ ilə bağlı elə belə də danışardı. Yenə də Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi nümayəndəsinin qarşı tərəfin rəsmi mövqeyi ilə uzlaşmayan bir iradı çətin ki, “qamçı” olsun. Beynəlxalq siyasətdə “qamçı” adətən qarşı tərəfin iqtisadi və ya təhlükəsizlik sahəsində maraqlarına toxunan birbaşa təzyiqdir.

Ümumiyyətlə, mühakimə edə bildiyimiz qədər, Moskvanın yanvarda İrəvana münasibəti daha çox gözləmə mövqeyi kimi qalıb. Rusiya İrəvan rəsmilərinin aşkar iddialarına reaksiya verir - yanvarın ikinci yarısında Mariya Zaxarova ilə Ermənistanın xarici işlər naziri Ararat Mirzoyan arasında yazışma debatını xatırlayın. Bununla yanaşı, Moskva açıq şəkildə bildirir ki, o, əvvəllər mübahisələrə səbəb olan bütün mövzulara diqqət yetirməyə can atmır. Prezidentin mətbuat katibi Dmitri Peskovun “Ermənistanın Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinə üz tutması onun suveren məsələsidir” sözlərini də qeyd edək.

- Bəzi ekspertlər Ermənistanın nəhayət Rusiyadan üz döndərdiyini, Qərbə yönəlmiş kursun geri dönüş nöqtəsini keçdiyini iddia edirlər...

- 2023-cü ilin dekabr - 2024-cü ilin yanvar aylarında İrəvanla aparıcı Qərb dövlətləri arasında təmaslar kifayət qədər intensiv olub. Eyni zamanda, İrəvanla Moskva arasında köklü “boşanmadan” danışmaq hələ tezdir. Güman etmək olar ki, Nikol Paşinyan Bakı ilə gərginliyin artması riski ilə İrəvanla Moskva arasında radikal fasilə yaranacağı təqdirdə Qərb oyunçularının Ermənistanı dəstəkləməyə praktiki mənada necə hazır olduqlarına tam əmin deyil.

Xatırladaq ki, Paşinyan Ermənistan ordusunun yaradılmasının 32-ci ildönümü ilə bağlı yuxarıda qeyd olunan çıxışı zamanı ölkəsinin “xarici təhlükəsizliyin təmin edilməsində ən mühüm amil” adlandıraraq, “Ermənistan özünü beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən tanınan, yəni Ermənistan SSR ərazisi ilə eyniləşdirməlidir” demişdi. Amma təhlükəsizlik gündəliyi ilə bağlı təntənəli tədbirlərdə yüksək rütbəli məmurlar, bir qayda olaraq, əksinə, həmişəkindən daha sərt xarici siyasət ritorikasından istifadə edirlər.

Üstəlik, Rusiya ilə münasibətləri indiki soyuq tərzdə belə davam etdirmək Ermənistan üçün Qərb dövlətləri ilə siyasi sövdələşmələr çərçivəsində mühüm arqumentdir. Nəhayət, unutmayaq ki, Qərbin sanksiyaları fonunda Rusiya ilə Ermənistan arasında iqtisadi əlaqələr (“paralel idxalın” təşkili də daxil olmaqla) Moskva üçün vacibdir və İrəvan üçün faydalıdır. Yadda saxlamaq kifayətdir ki, hətta Ermənistanla Rusiya arasındakı çəkişmə fonunda belə, onlar arasında ticarət dövriyyəsi 2023-cü ilin ilk 7 ayında ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 70% artıb.

Buna görə də hər iki tərəfin 2023-cü ili maksimum gərginlikdənsə, təmasların intensivləşməsi fonunda başa vurmaq istəyi ortaya çıxdı. 2023-cü ilin son həftələrində hətta KTMT Parlament Assambleyasının iclasında Ermənistan nümayəndə heyətinin iştirak etməməsinə baxmayaraq, Moskva ilə İrəvan arasında dialoqun müəyyən dərəcədə intensivləşməsi müşahidə oluna bilərdi. Məsələn, İrəvanda və ya bir qədər əvvəl keçirilmiş iqtisadi əməkdaşlıq üzrə Rusiya-Ermənistan hökumətlərarası komissiyasının iclasını qeyd edək – “Rosselxoznadzor” nümayəndələri ilə Rusiya Federasiyasının Rəqəmsal İnkişaf, Rabitə və Kütləvi Kommunikasiyalar Nazirliyinin Ermənistanla məsləhətləşmələri.

Eyni zamanda, 2024-cü il çox güman ki, Moskva ilə İrəvan arasında münasibətlər baxımından çətin qalacaq - nisbi “ərimələr” dəfələrlə yeni “donmalarla” əvəz oluna bilər. ABŞ-da Demokratlar və Respublikaçılar partiyalarının qurultaylarından sonra Vaşinqtonun Cənubi Qafqaza diqqətinin yuxarıda qeyd olunan ehtimal - Amerika prezidentliyi kampaniyasının həlledici mərhələsi zamanı azalması fonunda İrəvanla Moskva arasında nisbi “ərimə” şansının təxminən 2024-cü ilin iyul-noyabr aylarında arta biləcəyi istisna edilmir.

- Bundan əlavə, Mariya Zaxarova bəyan etdi ki, Ermənistanla NATO-nun yaxınlaşması yaxşı heç nə ilə nəticələnməyəcək...

- Aydındır ki, İrəvanla NATO nümayəndələri arasında təmasların daha da intensivləşdirilməsi Moskvanın maraqlarına uyğun deyil. Qeyd edək ki, Ermənistan rəhbərliyi ilə NATO nümayəndələri arasında təmaslar Nikol Paşinyan hakimiyyətə gələnə qədər də kifayət qədər fəal inkişaf edirdi. Baxmayaraq ki, burada konteksti nəzərə almağa dəyər - axı, məsələn, Rusiyanın Şimali Atlantika Alyansındakı daimi missiyasının bağlanması yalnız 2021-ci ilin oktyabrında baş verdi.

Ümumiyyətlə, yaxın gələcəkdə Ermənistanın NATO-ya daxil olması son dərəcə az ehtimal ediləndir. Eyni zamanda, Ermənistan rəhbərliyi tərəfindən mütəmadi olaraq KTMT-nin ünvanına tənqidlər səsləndirilir. Bununla belə, Moskva ilə dialoq çərçivəsində İrəvan üçün faktiki olaraq belə bir fasilə etməkdənsə, bu qurumla fasilənin mümkünlüyü ilə bağlı eyhamlar kimi yozulacaq iradlardan istifadə etmək obyektiv baxımdan daha sərfəlidir. Yəni Moskva hesab edəcək ki, NATO nümayəndələri ilə Ermənistan arasında təmaslar İrəvanla mürəkkəb dialoq üçün problemli fonun başqa bir elementidir.