Dünyanın əsas gündəm maddələrindən biri olan Qarabağ “məsələsi” artıq Azərbaycan üçün bir “məsələ” olmaqdan çıxdı. 2020-ci ildə start götürən müharibənin nəticələri Ermənistan üçün olduqca ağır oldu. İndi isə onlar Qarabağı tamamən tərk edərək dünyaya fərqli istiqamətli mesajlar göndərir. Sosial Tədqiqatlar Mərkəzi olaraq Qarabağ, Zəngəzur dəhlizi və mümkün sülh ehtimallarını dəyərləndirmək üçün qərb siyasiləri ilə bu qəbildən müzakirələr aparır. Daha öncə ABŞ-ın Azərbaycandakı səfiri Metyu Brayza, ATƏT qrupunun işini bəyəndiyini və zamanında nəticələrə doğru getdiyini bildirmişdi. Ancaq o həmçinin Anti-terror tədbirlərindən 1 gün öncə aparılan müzakirəmizdə qətiyyən silahlı qarşıdurmanın daha olmayacağına inandığına da bildirmişdi. Zaman isə göstərdi ki, o, bu proqnozunda yanıldı. Erməni qanunsuz silahlı dəstələrinin Qarabağdan bir mənalı yox olmasının tək çarəsi sarsıdıcı anti-terror tədbirləri idi. ABŞ dövlət departamentinin və Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin (CIA) xarici kəşfiyyat üzrə xüsusi məsləhətçisi funksiyasını yerinə yetirmiş Pol Qobl isə Sosial Tədqiqatlar Mərkəzi vasitəsilə bir sıra vacib məsələlərə aydınlıq gətirib. Onun sözlərinə görə, Qarabağda qanunsuz erməni hərbi birləşmələrinin qətiyyətlə məğlub edilməsi çox təəssüf ki, oradakı etnik ermənilər tərəfindən Prezident Əliyevin dediklərini (Azərbaycanın onların hüquqlarının təmin ediləcəyi) qəbul etmələrinə səbəb olmadı. Onların bu cürə kütləvi qaçışı ən azı etimadsızlıq səsverməsidir, lakin bu, şübhəsiz ki, bütün dünyada bir çoxlarının gözü önündə baş verir. Təbii ki, dünyada çoxları Azərbaycana və Türkiyəyə bu səbəblə bir mənalı yanaşmayacaq. Pol Qobl hesab edir ki, Prezident İlham Əliyev 2020-ci ildə Azərbaycanın irəliləyişini Qərbi təhrik etmədən dayandırmaqda tamamilə haqlı idi.
“Düşünürəm ki, Qarabağ erməniləri ərazini tərk etməsə, ilk müharibədən sonra reinteqrasiyaya tam riayət etsə, bu möhtəşəm uğur olardı, ancaq onlar bunu etmədilər. Belə olsa idi bu Azərbaycan daxilindəki icma Bakının məqsədlərinə xidmət edərdi. Demək olar ki, etnik cəhətdən homogen Azərbaycanın yaradılmasının mükəmməl nümunəsi olardı” – deyə Qobl bildirib.
Xatırlatmaqda fayda var ki, Pol Qobl həmçinin Zəngəzur məsələsi ilə də 30 ildən artıqdır ki maraqlanır və müxtəlif araşdırmalar edir.
“Mən çox yaxşı başa düşürəm ki, Stalin ermənilərlə azərbaycanlılar arasında düşmənçiliyi təmin etmək üçün Cənubi Qafqazda sərhədləri özü çəkib. Bununla da, bu sərhədlər Moskvaya "parçala və idarə et" oyununu daha asan həyata keçirməyə imkan verəcəkdi. Bir tərəfdən, Azərbaycanda ermənilərin məskunlaşdığı, lakin Azərbaycanın daxilində olan və Azərbaycan kimi tanınan Qarabağ var. Digər tərəfdən, Azərbaycandan ayrı qalmış Naxçıvan muxtariyyəti var ki, buraya SSRİ-nin tərkibində yeganə quru körpüsü ermənilərin Sünik vilayəti adlandırdıqları ərazidən keçirdi. Mənim fikrimcə, Ermənistan və Azərbaycan mübahisəsinin yeganə həlli bu iki məsələnin həll olunduğu bir çıxış yolunun əldə edilməsidir. Mənim öz təxminlərimə görə, yaxın bir neçə həftə ərzində Qarabağ tamamilə ermənisiz qalacaq. Həmçinin Türkiyə prezidenti təklif edib ki, Ermənistan dəhliz açmaq istəməsə, Azərbaycan bu məsələdə İrandan istifadə edə bilər. Mən bunu təsəvvür etməkdə çətinlik çəkirəm. Ümid edirəm ki, hansısa dəhliz razılaşdırıla bilər. Düşünürəm ki, indi bunun perspektivi erməni əhalisi Qarabağı tərk etməzdən əvvəl olduğundan daha azdır. Düşünürəm ki, Azərbaycan Prezidenti Əliyevə və başqalarına qarşı daha çox təzyiqlər olacaq.”
Hazırda diqqət mərkəzində olan amillərdən biri də şübhəsiz ki, Rusiya sülhməramlı qüvvələrinin regiondakı taleyidir. Bəzi Qərb siyasətçiləri onları ümumiyyətlə sülhməramlı adlandırmır. Onlar buna səbəb kimi rus sülhməramlılarının beynəlxalq hüquqa uyğun olmadığını deyir. Lakin təbiidir ki, əsasən sülhməramlılar neytral üçüncü ölkələrdən olur. Pol Qobl isə düşünür ki, onlara sülhməramlı demək olmaz və bunun səbəbi isə odur ki, rusların konflikt tərəflərindən birində hərbi bazası var, digəri ilə isə real gərginlik var.
Qobl düşünür ki, Bakının onlardan getmələrini tələb etməkdən başqa çarəsi yoxdur. Nəzərə alsaq ki, onların mövcudluğu üçün əsas yoxdur. Əgər Zəngəzurda nəsə müsbət addımlar görülsə və Azərbaycanın qərbində hələ də Rusiya qüvvələri varsa, keçmiş xarici kəşfiyyat məsləhətçisinin fikrincə, Putinin belə olan halda qüvvələrini geri çəkməyə razı olması çox çətin olacaq.
Pol Qobl həmçinin Ermənistanın son vəziyyəti ilə bağlı da maraqlı fikirlər səsləndirib.
“Ermənistanın son hərəkətləri Moskvanın onları artıq tam bir dost kimi qəbul etməməsinə səbəb oldu. Bir neçə il əvvəl çox müdrik azərbaycanlı şərhçi müşahidə etmişdi ki, Cənubi Qafqazda həmişə Gürcüstan alət, Ermənistan yol, Azərbaycan isə mükafatdır. Düşünürəm ki, qısamüddətli perspektivdə Moskva həqiqətən də düşünür ki, o, təkcə Qarabağdan qayıdan ermənilər və onların siyasi liderləri ilə Ermənistanda Qarabağ lobbisini bərpa etməklə və bundan Paşinyan rejimini devirmək üçün istifadə etməklə, Ermənistanda kifayət qədər gərginlik, qeyri-sabitlik yarada bilər. Ermənistanda son 30 ildə sabit demokratiyanın mükəmməl təcrübəsi yoxdur. Düşünürəm ki, ruslar hər şeyi dəyişə biləcəklərinə inanırlar. Eyni zamanda, eşitdiklərimizə əsasən, Moskvada Ermənistanla bağlı fikirlər dəyişir. Moskvanın Ermənistanla dost olmasındansa, Azərbaycanla dost olmaqdan daha çox qazanacağına dair dönüş nöqtəsi sayıla biləcək fikirlər səslənir. Ermənistan həmişə alət olub, heç vaxt məqsəd olmayıb. Rusiya onları özlərinə inandırdı ki, ermənilərin getməyə yeri yoxdur. Ola bilsin ki, ermənilərin getmək üçün yaxşı yeri yoxdur, amma indi Parisdə, xüsusən də Moskvanın düşündüyündən daha vacib olan dəstək var. Qısa müddətdə, məncə, Moskva Paşinyanı, bəlkə də zorakılıqla devirməyə çalışacaq. Mənim təxminlərimə görə, Azərbaycan bu müddət ərzində böyük bir səhvə yol verməsə, ancaq qazanan tərəf olacaq. Bu, əlbəttə ki, çoxsəviyyəli oyundur, bu, üç və ya dörd səviyyədə oynanan şahmatdır, ona görə də heç vaxt güman etməmək lazımdır ki, bir səviyyədə görünənlər bütövlükdə oyunda mütləq baş verəcəkdir.”
ABŞ dövlət departamentinin xüsusi məsləhətçisi münaqişənin bitdiyinə dair fikirlərə isə qatılmadığını özünəməxsus şəkildə bildirdi. Onun fikrincə, münaqişənin bitməsinə dair düşüncələrə qapılmaq hələ çox tezdir.
“Mən münaqişənin bitdiyini düşünmürəm. Amma düşünürəm ki, Azərbaycan istədiyinə artıq nail olub. 1991-ci il sərhədlərində olan suveren nəzarət bərpa edildi. Hesab edirəm ki, bu, Azərbaycan üçün böyük nailiyyətdir. Ancaq təəssüf ki, Xankəndindən qaçan ermənilərin görüntüləri Azərbaycana qarşı bir çox yerlərdə açıq düşmənçilik olmasa da, şübhəlilik hissi doğurur. Mən heç bir razılaşmanın sülh təşkil edəcəyini gözləmirəm, başqa sözlə, Ermənistanın baş naziri ilə Azərbaycan Prezidentinin iki ölkə arasında sülh adlı vahid sənəd imzalayacağı günü görməyəcəyik. Düşünürəm ki, görəcəyiniz şey çox müxtəlif müqavilələrdir. Bəziləri böyük məsələlərdə, bəziləri kiçik məsələlərdə. Bir çox mürəkkəb şeylər var ki, onları həll etmək lazımdır. Bunlardan biri də təbii ki, Zəngəzurdur. Ermənilər indi çox adam tərəfindən xəyanət edildiyini düşünürlər. Bəs onlar diplomatik masaya nə gətirir? Məncə, ermənilər yaxın aylarda daha çox diplomatik güc əldə etmək üçün Paris və ümumiyyətlə qərblə əlaqələrini gücləndirməyə çalışacaq. Hesab edirəm ki, Azərbaycan daha güclü mövqedədir, açıq desək, biz hamımız nə olacağını bilirdik. Mən 80-ci illərin sonundan bəri bu münaqişə haqqında yazıram. Sizə deyə bilərəm ki, Azərbaycan və Ermənistan müstəqillik əldə etdikləri gündən hamıya aydın idi ki, nəhayət, Azərbaycan Cənubi Qafqazda istədiyini diktə etmək üçün lazım olan siyasi və hərbi gücə malik olacaq. Hər zaman hərbi gücdən istifadə etməklə daha geniş məqsədlərə nail olmursunuz. Rusiya dünyanın gözündə Putinin Ukraynaya qarşı başladığı müharibədən əvvəl qat-qat güclü idi. Məndən soruşsalar, Azərbaycana məsləhətim bu olacaq. Bu, Azərbaycanın özünü sülhməramlı kimi göstərmək üçün səxavətli olmasının vaxtıdır. Azərbaycan deməlidir ki, biz ermənilərin hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi ilə bağlı dediklərimizi etməyə tam qadirik, təəssüf edirik ki, onların çoxu buna inanmayıb. Biz Ermənistanla əməkdaşlıq etmək istəyirik, tranzitin oradan keçməsini istəyirik və dəhliz haqqında saziş arzu edirik. Bunun üçün biz tam diplomatik əlaqələr açmaq niyyətindəyik.”
Keçmiş ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi (CIA) kimi bir qurumda bölgəmizlə bağlı araşdırmalarda çalışmış cənab Qolb son cümlələrində artıq bir çoxlarına bəlli olan qalib müdrikliyi və onun funksiyasından danışır. Ermənistanın isə bundan sonra məğlub tərəf kimi artıq düşmən mövqedən çəkilib-çəkilməyəcəyi hələlik naməlum olaraq qalır.
Paşa Bayramov
Sosial Tədqiqatlar Mərkəzinin aparıcı məsləhətçisi
