Siyasi təhlükəsizlik məsələləri üzrə ekspert Ərəstun Oruclunun hafta.az-a müsahibəsini təqdim edir:– Azərbaycanın Rusiyanın nəzarətində qalan torpağındakı baş separatçı Arayik Arutyunyan növbəti dəfə Rusiya Prezidenti Putinə məktub yollayıb və erməni mediasının yazdığına görə, həmin məktub Paşinyan vasitəsilə Kremlə göndərilib. Sizcə, Xankəndidən gedən müraciətlərin məğzi şəxsən Rusiya liderinə çatdırılırmı? Arayiklə ünsiyyəti kim qurur, ona hansı yollarla cavab verilir?
– Hesab edirəm, Arayik Arutyunyanın Putinə göndərdiyi məktublar ünvanına çatır. Burada heç bir problem olmamalıdır. Əks halda, belə bir məktubun yazılmasına və bu haqda məlumatın yayılmasına da gərək olmazdı. Bu, texniki məsələdir. Həmin məktublar Ermənistan vasitəsilə Qarabağın dağlıq hissəsində dislokasiya olunmuş işğalçı Rusiya qoşunlarının komandanlığı vasitəsilə də çatdırıla bilər. Əvvəlcədən bəllidir ki, Qarabağda yalnız Rusiya ordu birləşmələri deyil, həm də bu ölkənin xüsusi xidmət orqanları, eləcə də digər dövlət və hökumət orqanlarının əməkdaşları da var. Qaldı həmin məktublara verilən reaksiyaya, Arayikin Putindən nə istədiyini və Putinin indiki vəziyyətdə Qarabağdakı separatçılara nə verə biləcəyini bilmirik. Hər bir halda əgər Rusiya Arayikin məktubuna cavab verərsə, Azərbaycan hökmən buna qəti reaksiya verməli və Kremldən izahat tələb etməlidir. Ona görə ki, Azərbaycan Respublikası ərazisində hər hansı bir qondarma “Dağlıq Qarabağ respublikası”, yaxud “Artsax respublikası” və ya başqa bir adda heç bir qurum yoxdur. Oradakı vəziyyət 10 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli bəyanatda öz əksini tapıb. Həmin sənəddə də Azərbaycanın Qarabağ ərazisindəki hansısa bir qurumdan söhbət getmir, orada yalnız Qarabağdakı erməni icmasından bəhs edilir. Odur ki, Azərbaycan Respublikası hökuməti belə məsələlərə həssas və ani reaksiya verməlidir ki, bu cür işlər adi praktikaya çevrilməsin. Əgər Putin Arayik Arutyunyanın müraciətinə hər hansı bir şəkildə reaksiya verəcəksə, bu, faktiki olaraq Rusiya dövlətinin Qarabağdakı separatçı qurumu tanıması və onunla əməkdaşlıq etməsi anlamına gələcək...
– Vaşinqtonda XİN rəhbərlərinin sonuncu danışıqları zamanı Qarabağda növbəti qanlı təxribat ümumən Azərbaycan-Ermənistan sülh prosesinə nə dərəcədə təsir göstərdi?
– Bir qədər ironik səslənsə də, artıq təxribatlar, sanki Azərbaycan-Ermənistan sülh prosesinin tərkib hissəsinə çevrilib. Odur ki, Moskva tərəfindən bu təxribatların ümumən sülh prosesinə hər hansı ciddi bir təsiri olacağını düşünmürəm. Təbii ki, söhbət daha böyük miqyaslı təxribatlardan getmirsə... Düzdür, az sayda olsa da, insan itkisi təəssüf doğrurur. Amma belə azsaylı itkilərlə müşayiət olunan təxribatların ümumi sülh prosesinə, demək olar ki, təsiri yoxdur...
Konkret son Vaşinqton danışıqları zamanı Qarabağda baş verən təxribatların sülh prosesinə təsirinə gəlincə, bir daha deyərdim ki, tərəflər artıq buna alışıb. İlk növbədə Vaşinqton və Brüsseldəki vasitəçilər bilirlər ki, hər hansı bir sülh danışıqları istiqamətində atılan addımlar mütləq hansısa təxribatlarla müşayiət olunmalıdır. Həmin təxribatlar ya danışıqlar ərəfəsində, ya danışıqlar zamanı, ya da onlardan sonra törədilir. Bu artıq “normal” bir praktikaya çevrilib. Öncə dediyim kimi, tərəflərdə bir növ artıq bu praktikaya vərdiş yaranıb. Amma baş verənlər həmin təxribatların kimin tərəfindən törədildiyini bir daha bütün çılpaqlığıyla göstərir. Kimdir sülh prosesini pozmağa çalışan? Bu da məlum məsələdir ki, Rusiyadır...
– Həm Azərbaycan, həm Ermənistan birgə səylərini ortaya qoysa, məhz sülh danışıqları zamanı baş verən təxribatların Moskva tərəfindən təşkil olunduğunu isbat edə bilərlərmi?
– Hesab edirəm, hər iki ölkənin baş verən təxribatlarla bağlı vahid mövqedən çıxış edərək həmin təxribatların Rusiya tərəfindən törədilməsini isbatlaması üçün iki amil gərəkdir. Yəni bunun baş tutması üçün ən azı iki şərt olmalıdır. Birincisi, tərəflərin bununla bağlı siyasi iradəsi və cəsarəti ortalığa qoyulmalıdır. Digər tərəfdən isə, tərəflər arasında qarşılıqlı etimad olmalıdır ki, qarşılıqlı və birgə addım atılsın. Əslində, bu olsaydı və belə bir müştərək addım atılsaydı, əlbəttə, bu, sülh prosesinin özünə ciddi bur töfhə olardı. Bu, dünyaya da, beynəlxalq aləmə də bir ciddi mesaj olardı ki, artıq Azərbaycanla Ermənistan ən azı Rusiya tərəfindən törədilən həmin o təxribatlar məsələsində vahid mövqedən çıxış edirlər. Və artıq ayrı-ayrılıqda deyil, təxribatın törədilməsində bir-birini ittiham etməkdə deyil, təxribatların 3-cü tərəf vasitəsilə, 3-cü tərəfin təşəbbüsü ilə törədilməsində vahid mövqe nümayiş etdirirlər ki, bu da öz növbəsində sülh prosesinə ciddi bir təkan olardı və həm beynəlxalq aləm, həm danışıqlarda iştirak edən, vasitəçilik edən ölkələr və qurumlar tərəfindən də bir yeni yanaşma, yeni təşəbbüs kimi qəbul olunardı. Bu olacaqmı? Olmayacaq. Ən azı, ona görə ki, Qarabağ və iki ölkə sərhədlərində həmin təxribatları törədən “5-ci kolon”dur. Bunlar yalnız silahlı qüvvələrdə deyil... Təxribatın bilavasitə baş verdiyi ərazilərə silahlı qüvvələr nəzarət edir. Bu təxribatlar yalnız onlar tərəfindən törədilmir. Bilirik ki, Ermənistanda o daha çox silahlı qüvvələr və müxalifətdədir... Nə qədər ki, belə bir vəziyyət mövcuddur, elə bir siyasi bəyanat verilməsi, yəni birgə səylər nəticəsində təxribatların Rusiya tərəfindən törədilməsi faktının isbat olunması qeyri-mümkündür. Bir sözlə, bu, nəzəri baxımdan müzakirə oluna biləcək bir məsələdir. Praktiki baxımdan isə hazırkı durumda mümkün deyil...
– Fransada son günlər baş verən və ilk baxışdan xaotik görünən hadisələri necə xarakterizə edərdiniz?
– Fransada baş verənlərdə qeyri-adi heç bir şey yoxdur. Bu ölkədə belə hadisələr zaman-zaman baş verib. Məsələnin mahiyyəti isə çox sadədir: Fransada hələ də ciddi sivilizasiyalararası problem var. Yəni bu ölkədə vaxtilə Fransa koloniyası olmuş müsəlman ərəb ölkələrindən və qeyri-müsəlman Afrika ölkələrindən çoxsaylı mühacirlər var. Milyonlarla... Həmin insanlar o ölkədə ciddi sivilizasiyalararası problemlər yaradırlar. Bu mənada ki, onlar qürbətə düşəndə öz dəyərlərini qoruyub saxlamağa çalışırlar. Bu, onlar üçün kimlik məsələsidir. Fransızların isə tamamilə fərqli bir mədəniyyəti var. Onlar da öz ölkələrində öz istədikləri kimi yaşamağa çalışırlar. Buradan da müxtəlif konfliktlər yaranır. Həmin konfliktlər zamanı da hər hansı bir ölüm, zorakılıq hadisəsi olanda bu illər boyu yığılan bir-birinə qarşı şübhəli, xoflu münasibət və ya nifrət bu günlərdə gördüyümüz şəkildə püskürüb üzə çıxır...
– Bu ölkədə baş verənlərdə, bəzilərinin iddia etdiyi kimi, ABŞ-ın və ya digər xarici güclərin gizli-açıq müdaxiləsinin rolu var, yoxsa hər şey daxili proseslərin, o cümlədən Makronun qeyri-adekvat siyasətinin nəticəsidir?
– Fransada son günlər baş verənlərin arxasında hansısa bir qlobal gücün hansısa planları olduğunu düşünmək, zənnimcə, bu, məsələnin mahiyyətindən yayınmaqdır. Məsələnin mahiyyəti isə öncə dediyim kimi, kifayət qədər sadədir: ciddi sivilizasiyalararası problem... Bunu hansısa böyük bir siyasətin tərkib hissəsi kimi təqdim etmək yanlışdır. Buna ehtiyac da yoxdur. Bu gün həmin ABŞ nəzəri baxımdan “Qərb” deyilən düşərgəni səfərbər etməyə çalışır. Bilirsiz ki, bu yaxınlarda Fransanı vaxtilə kənarlaşdırıldığı AUKUS alyansına, yəni Avstraliya, Böyük Britaniya və ABŞ alyansına yenidən dəvət etdilər. Fransa da yenidən həmin quruma qoşuldu. Yəni əgər Amerika Fransaya zərbə vurmaq istəyirsə, bunu niyə etsin ki? Bir sözlə, bu ölkədə son günlər baş verənlər dövlətin daxilində olan problemlərdir və təbii ki, bu həm də Fransa hakimiyyətinin bir sıra hallarda qeyri-adkekvat davranışının nəticəsidir...
– Sizcə, Putinin Ukraynada Zaporojye AES-i partlatması ehtimalı nə qədərdir?
– Kaxovka SES bəndinin partladılmasına qədər demək olardı ki, Rusiya Ukraynaya qarşı savaşında hansısa nüvə terroru əməlindən çəkinər. Bu gün elə bir əminlik yoxdur. Əminlik həm də ona görə yoxdur ki, Rusiyanın daxilindəki ictimai-siyasi durum da son dərəcə gərgindir və bu ölkədəki hakimiyyət ierarxiyası çökməkdədir. O çöküş hələ də davam edir, proses dayanmayıb, yalnız indi və yenicə başlayıbdır. Ola bilsin, bundan diqqəti yayındırmaq üçün Moskva beynəlxalq təzyiqi artırmaqla xarici düşmən amilini gücləndirmək üçün belə bir addım atsın. Amma məsələ burasındadır ki, Zaporojye AES Çernobıl tipli Atom Elektrik Stansiyası deyil. Yəni bu haqda ciddi mütəxəssis rəyləri var. Və mütəxəssislər bildirir ki, hətta orada texnogen və ya kənardan törədilmiş qəza olsa belə, onun fəsadlarının vura biləcəyi zərər Çernobıldakı qəzanın vurduğu zərərlərin heç onda biri də olmaz. Yəni Zaporojye AES-dəki qəzadan ənənəvi olaraq gözlənilən radiasiya zərərləri də deyildiyi qədər geniş əraziləri əhatə edə bilməz. Bu, ən azı, yenə deyirəm, mənim araşdırdığım ciddi mütəxəssis rəylərindən irəli gələn nəticələrdir. Əslində, Zaporojye AES-də qəza baş verməsindən gözlənilən başqa real fəsad var. Bu, Ukraynanın elektrik enerjisindən məhrum edilməsi, onun energetika sisteminə ağır zərbə vurulmasıdır. Məhz bu məqsədlə də bəhs edilən stansiyada Putin tərəfindən qəza törədilə bilər. Biz burada artıq iki məqsəd görürük. Yeri gəlmişkən, Zaporojye AES-in sayəsində Ukrayna bu günün özündə də elektrik enerjisi ixrac edir. Yəni, bax, bu mənada ölkəyə iqtisadi ziyan vurmaq və Ukraynanın sonrakı inkişafına mane olmaq məqsədi ilə Rusiya tərəfindən belə bir aktın törədilməsi mümkündür. Mən şəxsən bunu istisna etmirəm. Zaporojye AES-də baş verə biləcək qəzanın Rusiyanın özünə nə qədər ziyan vura biləcəyinə gəldikdə, öncə dediyim kimi, mütəxəssislərin rəyinə görə bu qəzanın miqyası Çernobıl AES-dəki qədər ola bilməz...
– Bu günlərdə Azərbaycanda səfərdə olan Türkiyənin yeni təyin olunmuş xarici işlər naziri, keçmiş MİT rəhbəri, peşəkar kəşfiyyat və təhlükəsizlik əməkdaşı Hakan Fidanın qardaş ölkənin xarici siyasətinə hansı töhfələr verəcəyini düşünürsünüz?
– Hakan Fidan uzun illər kəşfiyyat rəhbəri olub. Kəşfiyyat da elə xarici siyasətin bir hissəsidir. O onsuz da buna qədər də Türkiyənin xarici siyasətinin formalaşmasında iştirak edib. Hesab edirəm, Türkiyənin xarici siyasəti bundan sonra da xarici işlər nazirinin şəxsiyyətindən, onun şəxsi keyfiyyətlərindən, rolundan asılı olmayacaq. Bu siyasət indiki mürəkkəb dönəmdə, hakimiyyətin, ilk növbədə, Prezident Ərdoğanın nə dərəcədə çevik xarici siyasət yürütməsindən asılı olacaq...
